Atebetü’l-Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar

Abstract

Diller, gelişmesini sürekli etkileyen en az çaba yasası gereği bazı görev ögelerini bazen aşındırmış ve bu görevleri başka görev ve anlam ögelerine yüklemiştir. İşaretsiz olan bu görev ögeleri; dildeki ek veya kelimelerin yerini tutan, genellikle derin yapıdan anlaşılan ve dilin kendi mantığında varlığını hissettiren eksiltili unsurlardır. Konuşma dilinde olduğu gibi, edebî metin değeri taşıyan eserlerde de bu eksiltmelere rastlanır. Çünkü eksiltmelerdeki asıl amaç, az söze çok ve etkili anlamlar yüklemektir. Edip Ahmet Yüknekî de ifadelerinde bu etkiyi sağlamak için, Atebetü’l-Hakâyık’ta işaretsiz görev ögelerinden yararlanmıştır. Atebetü’l-Hakâyık’ın Türk yazı dilinin ilk dönemlerinden günümüze ulaşabilmiş az sayıda eserden biri olmasında, dil ve edebiyat yönü göz ardı edilemez fakat aynı dönem eserleri oldukları için, Atebetü’l-Hakâyık çoğunlukla Kutadgu Bilig’le mukayese edilmiş ve Atebetü’l-Hakâyık’a onunla kıyaslanarak bir değer biçilmiştir. Öğretici bir eser olması sebebiyle, dil incelikleri üzerinde Kutadgu Bilig kadar durulmamıştır. Hâlbuki onu yüzyıllar öncesinden günümüze taşıyan şey, sadece dinî ve öğretici yönü değildir. Döneminin halk dilini ve ifade gücünü iyice sindirmiş bir yazarın akılda yer edecek üslubu da onu kalıcı kılmıştır. İslam dininin önem verdiği ahlak değerlerini, aydın ve halkın anlayabileceği bir dille ele alan Edip Ahmet Yüknekî; bize Karahanlı Türkçesinin dil hususiyetlerinin ipuçlarını sunmaktadır. Bengü taşlardan günümüze kadar gelen eksiltili / işaretsiz görev ögeleri, Karahanlı Türkçesinin farklı kullanımlarıyla Atebetü’l-Hakâyık’ta da yer almıştır. Bu çalışmada, Atebetü’l-Hakâyık’ın eksiltili / işaretsiz görev ögeleri tespit edilmiştir. Üzerinde durulan eksiltili / işaretsiz görev ögeleri sadece yazarın üslubuyla ilgili değildir. Türk dilinin gelişim hususiyetleri ve Karahanlı Türkçesinin nitelikleri bu eksiltili / işaretsiz kullanımlarda etkilidir. Bu sebeple, tespitler analiz ve değerlendirmeye tabi tutulmuş ve böylece eser ve dönemi hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur.

Languages have sometimes eroded some of the functional elements due to the practicability and comprehensibility laws which constantly affect their development and have put these functions on other functional and semantic elements. These unmarked functional elements are elliptical structures which replace affixes or words in the language, which are generally recognized thanks to the deep structure and which are felt in the language’s own logic. These ellipses are found in the works regarded as literary texts as in the spoken language, because the main purpose of ellipses is to produce many and effective meanings using a few words. In order to provide this effect in his statements, Edip Ahmet Yüknekî also benefited from unmarked functional elements in Atebetüetl-Hakâyık. Linguistic and literal aspect of Atebetü’l-Hakâyık cannot be ignored as it is one of the few works that have reached to the present from the first periods of the Turkish written language. However, Atebetü’l-Hakâyık was often compared to Kutadgu Bilig since they were works of the same period. Due to the fact that it is a didactic work, language particulars were not emphasized in Atebetüetl-Hakâyık as in Kutadgu Bilig. However, what has carried Atebetüetl-Hakâyık to the present is not just its religious and instructive aspect. The style of the writer, who deeply understood the public language and power of expression of his time, also made him permanent. Edip Ahmet Yüknekî, who dealt with the moral values to which the religion of Islam attaches importance by using a language that could be understood by the intellectuals and the people, presents us the clues about the characteristics of Qarakhanid Turkish language. Elliptical/ unmarked functional elements that have come from Bengü Taş to the present were included in Atebetül-Hakâyık with different uses of Qarakhanid Turkish language. In this study, elliptical/ unmarked functional elements in Atebetüetl-Hakâyık were determined. The emphasized elliptical/ unmarked functional elements are not only related to the author’s style. The developmental characteristics of Turkish language and the qualities of Qarakhanid Turkish language are effective in the use of these elliptical / unmarked structures. For this reason, the findings were analyzed and evaluated and inferences were made about the work.