Mukâtil b. Süleymân’ın Şiî/Zeydî olduğu iddiası ve Şiî kaynaklardaki Mukâtil rivayetleri

Abstract

The commentary of Muqātil b. Sulaymān (d. 150/767) is very important because it is the oldest exegesis that has survived to the present day. As much as the importance of this tafsir is indisputable, the sectarian identity of the author is just as controversial. The sectarian belonging of the author is also closely related to the value of being a source of this commentary. Because the evaluations about Muqātil follow two extremes: “lying” and “authority in tafsir”. In the contemporary period, some researchers have taken these discussions on the sectarian identity of the author to the point that Muqātil is seen as “inconvenient” in the Sunnī tafsir tradition and this situation causes the tafsir of the author to be ignored. Therefore, the claims in question remove the problem from being a question of Muqātil’s sectarian identity and argue that Muqātil’s tafsir is sacrificed to ideological motives in the tafsir tradition. There are different opinions about whether Muqātil is attributed to Mushabbiha, Murjiʾa or Shīʿa/Zaydiyya. This study focuses on the claim that the author is Shīʿīte/Zaydī, which was brought to the fore by names such as Muhammad Ebu Zehre (d. 1974), especially Abdullah Mahmud Shahhâte (b. 1951), who was the interpreter of his commentary. The claim that Muqātil was a Shīʿīte/Zaydī was first put forward by Ibn al-Nadīm (d. 385/995), who was known for his Shīʿa inclination. While the prominent Shīʿīte scholar alKashshī (III-IV. /IX-X. century) and Abu Ja’fer et-Tusi (d. 460/1067) argued that he was a Shīʿīte/Zaydī. Also Tusi states that he was one of the companions of Muhammad al-Bakir (d. 114/733) and Ca’fer-i Sadik (d. 148/765). Again, a relationship was established between Muqātil b. Sulaymān and Zaydiyya by orientalists such as Louis Massignon (d. 1962) and Montgomery Watt (d. 2006). Our research has two main purposes: First, it is to make some convincing determinations that he is not a Shīʿīte/Zaydī based on the author’s own commentary. The second is to make some determinations about the place and influence of Muqātil in the Shīʿīte tradition, especially the sources of tafsir. Here, it will be tried to determine whether the narrations from Muqātil are included in the main tafsir and hadith sources of Shīʿa, and these narrations will be compared with the existing works. As a result, in this study, the Hijri II. the sectarian belonging of Muqātil, one of the leading commentators of the century, is evaluated through Shīʿīte sources.

Mukâtil b. Süleymân’ın (ö. 767/150) tefsiri, günümüze ulaşan en eski tefsir olması nedeniyle oldukça önemlidir. Bu tefsirin önemi ne kadar tartışılmaz ise müellifin mezhebî kimliği bir o kadar tartışmalıdır. Müellifin mezhebî aidiyeti bu tefsirinin kaynak olma değeri ile yakından ilgilidir. Zira Mukâtil hakkındaki değerlendirmeler, “yalancılık” ile “tefsirde otorite olduğu” şeklinde iki uç noktada seyretmektedir. Çağdaş dönemde bazı araştırmacılar, müellifin mezhebî kimliği üzerindeki bu tartışmaları, Sünnî tefsir geleneğinde Mukâtil’in “sakıncalı” olarak görüldüğüne ve bu durumun müellifin tefsirinin görmezden gelinmesine sebep olduğuna kadar götürmüştür. Gerçekten de Mukâtil’e dair atıfların Taberî ve İbn Ebî Hâtim gibi rivayetleri derleyen ilk dönem tefsirlerinde ya hiç yer almadığı ya da çok az yer aldığı bir gerçektir. Dolayısı ile söz konusu araştırmacılar, problemi yalnızca Mukâtil’in mezhebi kimliği meselesi olmaktan çıkarmakta ve tefsir geleneğinde onun tefsirinin ideolojik sâiklere kurban edildiğini öne sürmüşlerdir. Mukâtil’in mezhebi kimliğine gelince onun Müşebbihe, Mürcie veya Şîa/Zeydiyye’ye nispet edildiğine dair farklı görüşler bulunmaktadır. Bu çalışma özellikle Mukâtil’in Şiî/Zeydî olduğu iddiası üzerine yoğunlaşmaktadır. Mukâtil’in Şiî/Zeydî olduğu iddiası ilk defa Şîa’ya eğilimiyle meşhur İbnü’n-Nedîm (ö. 385/995) tarafından öne sürülmüştür. Şiî ricâl âlimi el-Keşşî (III-IV. /IX-X. yüzyıl) ve Ebû Ca‘fer et-Tûsî (ö. 1067/460) de onun Şiî/Zeydî olduğunu savunmuştur. Ayrıca Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Mukâtil’in Muhammed el-Bâkır (ö. 733/114) ve Ca‘fer-i Sâdık’ın (ö. 765/148) ashabından olduğunu vurgulamışlardır. Sünnî gelenekte daha çok teşbih inancıyla suçlanan Mukâtil, çağdaş dönemde tefsirinin muhakkiki Abdullah Mahmud Şehhâte (d. 1951) başta olmak üzere Muhammed Ebu Zehre (ö. 1974) gibi isimler tarafından da Şiî/Zeydî olarak tavsif edilmiştir. Yine Louis Massignon (ö. 1962) ve Montgomery Watt (ö. 2006) gibi oryantalistler tarafından da Mukâtil ile Zeydiyye arasında bir ilişki kurulmuştur. Bu araştırmamızın iki temel amacı bulunmaktadır: Birincisi, müellifin kendi tefsiri üzerinden onun Şiî/Zeydî olmadığına dair ikna edici bazı tespitlerde bulunmaktır. İkincisi ise Mukâtil’in başta tefsir ve hadis kaynakları olmak üzere Şiî gelenekteki yerine ve etkisine dair bazı değerlendirmelerde bulunmaktır. Burada özellikle Şîa’nın temel tefsir ve hadis kaynaklarında Mukâtil’den gelen rivayetlere yer verilip verilmediği, yer verildiyse bunun ne ölçüde olduğu tespit edilmeye çalışılacak ve bu rivayetlerin müellifin elimizdeki mevcut eserleri ile mukayesesi yapılacaktır. Bu sayede Şiî kaynaklarda Mukâtil’e nispet edilen rivayetlerin onun kendi kaynaklarında ve özellikle Salebî gibi ondan çokça istifade eden müfessirlerin eserlerinde bulunup bulunmadığı irdelenecektir. Ayrıca bu Şiî kaynaklarda Mukâtil’e nispet edilen rivayetlerin muhteva analizi de yapılacaktır. Neticede bu çalışmada, bazı Sünnî ve Şiî müellifler tarafından Şiî/Zeydî olduğu öne sürülen hicrî II. asrın önde gelen müfessirlerinden Mukâtil’in mezhebi aidiyeti, Şiî kaynaklar üzerinden değerlendirilmektedir.