II. Abdülhamid Dönemi maarif bürokratlarından önemli bir sima: Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi

Abstract

Osmanlı’da Avrupai tarzda açılmış olan gayrimüslim ve yabancı okullar, misyonerlik işlevi ile yıkıcı etkileri bilinen kurumlardır. Buna rağmen, yabancı dil öğretmenin yanı sıra, sundukları yüksek kalite ve nitelikteki eğitim imkânlarıyla halktan büyük ilgi ve talep görmüşlerdir. Yalnızca payitaht ile sınırlı kalmayan bu yoğun ilgi, taşrada da etkili olarak, Gayrimüslimleri olduğu kadar yerel Müslüman çocuklarını da kısa sürede bu kurumlara yöneltmiştir. Özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909), eğitim alanında yapılan tüm girişimler, ülkenin birlik, dirlik ve bütünlüğünü söz konusu okulların zararlı faaliyetleriyle yıkıcı etkilerinden korumak için zorunlu olarak başlatılan bir karşı refleks hareketi olarak görülmelidir. 1880’li yıllardan itibaren tüm vilayetlerde hızlıca başlatılan teşkilatlanma ve okullaşma, millî alternatif olarak görülen Türk özel okullarının açılması ve teşvik edilmesi ile diğer tüm faaliyet ve önlemler söz konusu mecburiyet neticesinde ortaya çıkmıştır. Alınan önemli önlemlerden bir diğeri de; Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’deki yabancı okulları denetleme ve tüm resmî işlemlerini yürütme görevini üstlenmek amacıyla 1886-1911 yılları arasında faaliyet gösteren Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği’nin kurulmasıdır. Bu çalışma da, Arapça ve Farsça lisanlarını çok iyi bilen, yazar ve hukukçu iken II. Abdülhamid Dönemi’nde önemli Maarif bürokratlarından biri olan Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi’nin biyografisi, sicili ve arşiv belgeleri ışığında ele alınacaktır.

Non-Muslim and foreign schools opened in the European style became educational institutions which were in high demand and where people desired to receive education due to the teaching of a foreign language as well as the delivery of high-quality education along with other opportunities, although their missionary and destructive effect was known. This demand and great interest were not only limited to the capital city but also affected the countryside. Local Muslim children, as well as non-Muslims, were attracted to these schools in a short time. Especially during the period of Abdülhamid II (1876-1909), all the initiatives and activities performed in the field of education should be considered a counter-reflex movement initiated obligatorily to protect the unity, peace, and integrity of the country from the harmful activities and destructive effects of afore-mentioned schools. The organization and schooling initiated rapidly in all provinces as of the 1880s, the opening and promotion of Turkish private schools, regarded as a national alternative, and all other activities and precautions took place as a result of the said necessity. Another important precaution taken was the foundation of the Non-Muslim and Foreign Schools Inspectorship that operated between 1886 and 1911 to take on the duty of inspecting foreign schools in Dersaadet and Bilâd-ı Selâse and performing all the official operations. In this study, the biography of Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi, who could speak Arabic and Persian languages very well and became one of the important education bureaucrats in the period of Abdülhamid II while being an author and legist, will be discussed in light of his records and archive documents.